Παρουσιάζουμε τις νεότερες, λιγότερο πολύπλοκες και λιγότερο επεμβατικές, θεραπευτικές μεθόδους αντιμετώπισης των ασθενειών του ενδοθηλίου του κερατοειδούς, χρησιμοποιώντας και τις νεότερες εξελίξεις στο εξελισσόμενο πεδίο της κυτταρικής μηχανικής
Το ενδοθήλιο κερατοειδούς είναι ίσως το σημαντικότερο ανατομικό μέρος του κερατοειδούς, καθότι τα ενδοθηλιακά κύτταρα με τη βοήθεια αντλιών ιόντων δικαρβονικής ανυδράσης μετακινούν το πλεονάζων νερό από το στρώμα του κερατοειδή χιτώνα προς το πρόσθιο θάλαμο διατηρώντας τον κερατοειδούς καθαρό. Δυστυχώς, τα ενδοθηλιακά κύτταρα πολλαπλασιάζονται από ελάχιστα έως καθόλου, καθότι ο μιτοτικός κύκλος τους είναι σε παύση στη φάση G0, οπότε τυχόν τραύματα ή δυστροφίες, οι οποίες έχουν σαν αποτέλεσμα την εκτεταμένη απώλεια ενδοθηλιακών κυττάρων, μπορούν γρήγορα να οδηγήσουν λόγω οιδήματος σε θόλωση του κερατοειδούς.
Οι ενδοθηλιοπάθειες του κερατοειδούς αποτελούν την πιο συχνή αιτία μεταμόσχευσης του κερατοειδούς χιτώνα. Λόγω της σημαντικής προόδου στις χειρουργικές τεχνικές μας, οι επεμβάσεις μεταμόσχευσης κερατοειδούς είναι πλέον όλο και πιο αποτελεσματικές στην αποκατάσταση της όρασης σε ασθενείς με παθήσεις του κερατοειδούς. Τα τελευταία 15 χρόνια, η εισαγωγή των επεμβάσεων ενδοθηλιακής κερατοπλαστικής (ΕΚ), όπου μόνο το παθολογικό ενδοθήλιο του κερατοειδούς αντικαθίσταται, έχει μεταμορφώσει σημαντικά το πεδίο της μεταμόσχευσης κερατοειδούς. Σε σύγκριση με την παραδοσιακή διαμπερή κερατοπλαστική (PKP), οι επεμβάσεις μεταμόσχευσης ενδοθηλίου (κυρίως DSEK και DMEK), προσφέρουν ταχύτερη αποκατάσταση της οπτικής οξύτητας, χαμηλότερα ποσοστά ανοσολογικής απόρριψης και βελτιωμένη επιβίωση του μοσχεύματος. Αν και αυτές οι σύγχρονες τεχνικές μπορούν να επιτύχουν υψηλά ποσοστά επιτυχίας, υπάρχουν θεμελιώδεις περιορισμοί στις σύγχρονες τεχνικές μεταμοσχεύσεων. Η έλλειψη κατάλληλων μοσχευμάτων παγκοσμίως περιορίζει τον αριθμό των μεταμοσχεύσεων που μπορούν να πραγματοποιηθούν. Αν και δεν λείπουν οι πρωτότυπες ιδέες δημιουργίας περισσότερου του ενός μοσχεύματος από ένα κερατοειδή(1) τεμαχίζοντάς τον σε τεταρτημόρια, με ενθαρρυντικά αρχικά αποτελέσματα, αυτός ο αριθμός δεν είναι αρκετός από μια παγκόσμια σκοπιά αναγκών σε ιστούς. Άλλοι περιορισμοί περιλαμβάνουν την ανάγκη για εξειδικευμένη τεχνογνωσία, το υψηλό κόστος και τους υπαρκτούς κινδύνους απόρριψης ή αποτυχίας του μοσχεύματος.
Οι νέες θεραπείες
Η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη για την ανάπτυξη εναλλακτικών θεραπειών για τις ενδοθηλιακές παθήσεις του κερατοειδούς, οι οποίες εξαρτώνται λιγότερο από τη διαθεσιμότητα αλλογενών ιστών – σε αυτές ανήκουν η αναγεννητική ιατρική και οι κυτταρικές θεραπείες. Σε αυτή την ανασκόπηση θα παρουσιαστούν οι πιθανές νέες θεραπείες που μπορούν να μεταφραστούν στην κλινική πράξη.
Αυτό πού σίγουρα κατανοούμε με τον καιρό είναι ότι η ενεργοποίηση πολλαπλασιασμού των ενδοθηλιακών κυττάρων, τόσο in vivo όσο και in vitro, είναι μια επιτεύξιμη δυνατότητα για το μέλλον. Πρώτα από όλα in vivo γνωρίζουμε από εργαστηριακές μελέτες ότι το πάχος της Δεσκεμετίου μεμβράνης είναι πολύ σημαντικός παράγοντας επιβιωσιμότητας και λειτουργικότητας των ενδοθηλιακών κυττάρων, οργανικών και καλλιεργημένων, τα οποία δουλεύουν καλύτερα σε λεπτές μεμβράνες(2), ενώ σε ανατομικά εμπόδια όπως οι παχιές μεμβράνες της Δεσκεμετίου ή guttate άνω των 32μm, τα ενδοθηλιακά κύτταρα απλά δεν μπορούν να τα γεφυρώσουν και καλύψουν, οπότε καταστρέφονται στις παρυφές τους(3).
Η περαιτέρω σημασία της ύπαρξης των guttae ή guttata στην οπίσθια επιφάνεια του κερατοειδούς χιτώνα στις ενδοθηλιακές δυστροφίες έχει επισημανθεί από τη σημαντική έρευνα του Stephan Ong Tong(4), ο οποίος με τη χρήση ειδικής απεικόνισης (specular microscopy) έδειξε ότι η ύπαρξη των guttae ή guttata μειώνει σημαντικά, λόγω ανασταλτικής επαφής, την κινητικότητα των ενδοθηλιακών κυττάρων του κερατοειδούς, ενώ αυξάνει και την απόπτωση τους. Έτσι, δημιουργήθηκε η βασική ιδέα της επέμβασης «Απόξεσης της Κεντρικής Δεσκεμετίου μεμβράνης Μόνο» (Descemet’s Stripping Only-DSO).
Απόξεση της Κεντρικής Δεσκεμετίου μεμβράνης Μόνο (Descemet’s Stripping Only-DSO) με τη χρήση αναστολέα ROCK
Σε αυτή την επέμβαση σημαντικό ρόλο παίζει η απελευθέρωση της ανασταλτικής επαφής των in vivo ενδοθηλιακών κυττάρων, με αφαίρεση των παθολογικών κεντρικών ενδοθηλιακών κυττάρων (συμπεριλαμβανομένων αυτών που είναι ασυνήθιστα διαφοροποιημένα ή πολύ μεγάλου μεγέθους). Η αφαίρεση αυτή μπορεί να οδηγήσει στον πολλαπλασιασμό και τη μετανάστευση σχετικά υγιών ενδοθηλιακών κυττάρων, από την περιφέρεια του κερατοειδούς προς την κεντρική περιοχή του ελαττωματικού ενδοθηλίου, μέσω των βιολογικών επιδράσεων του αναστολέα ROCK. Μια παρόμοια ιδέα επιδιώχθηκε για τη θεραπεία της ενδοθηλιακής δυστροφίας του Fuchs, πρώιμου έως μέσου σταδίου, χρησιμοποιώντας μια χειρουργική επέμβαση DSO σε συνδυασμό με τοπική χορήγηση αναστολέα ROCK(5).
Με βάση όσα είναι επί του παρόντος γνωστά, η επιτυχία ή η αποτυχία των θεραπειών τύπου DSO εξαρτάται πιθανώς από τη ποιότητα του υγιούς ενδοθηλίου του κερατοειδούς στην περιφέρεια της κεντρικής παθολογικής περιοχής, με την προσθήκη που πιθανώς επιταχύνει τη μετανάστευση και τον πολλαπλασιασμό όχι μόνο των υγιών ενδοθηλιακών κυττάρων, αλλά και τα ενδοθηλιακά κύτταρα που βρίσκονται σε μεταβατική κατάσταση και περιβάλλουν την περιοχή της ενδοθηλιακής ανεπάρκειας (Εικόνα 1).
Εκτός από αυτή τη χρήση του αναστολέα ROCK, πρέπει να σημειωθεί ότι η ενδοθηλιακή δυστροφία του Fuchs χαρακτηρίζεται από μια συγκεκριμένη αλλαγή στον φαινότυπο των πρωτεϊνών του στρώματος, η οποία έχει ως αποτέλεσμα μια αλλοιωμένη σύνθεση και τον σχηματισμό guttae στη Δεσκεμέτιο μεμβράνη, που μπορεί να προκληθεί από αυξημένες συνθήκες στρες ή ανεβασμένα επίπεδα αυξητικών παραγόντων που προ- άγουν τη δημιουργία ινώδους ιστού, όπως ο μετασχηματιστικός αυξητικός παράγοντας β. Έτσι, οι τρέχουσες έρευνες που στοχεύουν σε μια μη χειρουργική θεραπεία της ενδοθηλιακής δυστροφίας του Fuchs θα πρέπει να επικεντρωθούν στην τροποποίηση της παραγωγής του παθολογικού ιστού. Προκαταρκτικές μελέτες έχουν παράσχει αποδείξεις ότι η «οδός σηματοδότησης ROCK» εμπλέκεται σε αυτές τις ανώμαλες διεργασίες και τις υπερβολικές αντιδράσεις των ενδοθηλιακών κυττάρων ως απόκριση σε στρες ή αυξητικούς παράγοντες. Υπάρχουν επί του παρόντος επιστημονικά στοιχεία που δείχνουν ότι όταν οι αναστολείς ROCK συμπληρώνονται σε μέσα καλλιέργειας, βοηθούν στην καταστολή της μη φυσιολογικής έκκρισης εξωκυτταρικού ιστού από τα καλλιεργημένα ανθρώπινα ενδοθηλιακά κύτταρα, κάτι που φαίνεται να σημαίνει ότι καταστέλλουν την ανάπτυξη μη φυσιολογικών εναποθέσεων στη Δεσκεμέτιο μεμβράνη, και συγκεκριμένα στο σχηματισμό κερατοειδικών guttatae (6).
Εικόνα 1
Η εμπειρία μου με την επέμβαση DSO στην Έλλάδα
Ένας 74χρονος ασθενής που έπασχε από δυστροφία του Fuchs, ο οποίος υποβλήθηκε σε μεταμόσχευση ενδοθηλίου με τη τεχνική utDSEK στον αριστερό του οφθαλμό για την ίδια παθολογία ένα χρόνο πριν, και ο οποίος κρίθηκε ότι τηρούσε τις προϋποθέσεις (Εικόνα 2) (περιφερειακός αριθμός ενδοθηλιακών κυττάρων >1000 κύτταρα/mm2, συμπτωματικός με υποβάθμιση της όρασής του λόγω της παρουσίας guttata συγκεντρωμένων κεντρικά στον κερατοειδή), υποβλήθηκε σε διαδικασία αφαίρεσης της Δεσκεμετίου Μεμβράνης Μόνο (DSO), διαμέτρου 4mm, σε συνδυασμό με επέμβαση καταρράκτη και ένθεση ενδοφακού στον δεξιό του οφθαλμό. Ο ασθενής έλαβε θεραπεία με τοπικές σταγόνες αναστολέα ROCK Ripasudil 0,4% 6 φορές/ημέρα καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου ανάρρωσης. Η οπτική οξύτητα και η παχυμετρία του κερατοειδούς εξετάστηκαν μετεγχειρητικά και συγκρίθηκαν με τα αποτελέσματα του αριστερού του οφθαλμού.
Μετά από μια αρχική επιδείνωση, τόσο η οπτική οξύτητα όσο και η παχυμετρία βελτιώθηκαν σε προεγχειρητικά επίπεδα (Εικόνα 3) και σε πολύ μικρότερο χρόνο σε σύγκριση με την οπτική αποκατάσταση μετά από utDSEK στον άλλο οφθαλμό. Η τεχνική DSO σε συνδυασμό με τη χειρουργική επέμβαση καταρράκτη και τακτική ενστάλαξη με τοπικές σταγόνες αναστολέα ROCK, φαίνεται να είναι μια αξιόπιστη εναλλακτική λύση στη μεταμόσχευση ενδοθηλίου στα αρχικά στάδια της Δυστροφίας του Fuchs (Εικόνα 4).
Εικόνα 2
Εικόνα 4
Εικόνα 3
Καλλιέργεια ανθρώπινων ενδοθηλιακών κυττάρων
Για την in vitro καλλιέργεια και εν συνεχεία μεταμόσχευση ανθρώπινων ενδοθηλιακών κυττάρων μέχρι τώρα έχουν εφαρμοστεί τέσσερις κυρίως μέθοδοι:
Α. Μεταμόσχευση καλλιεργημένης στοιβάδας, δίκην μεμβράνης, ενδοθηλιακών κυττάρων.
Αυτή η μέθοδος παρότι επιτυχής σε εργαστηριακό επίπεδο, λόγω ότι χρειάζεται ένα αντίστοιχο χειρουργείο παρόμοιο με τις σύγχρονες τεχνικές DSEK, με τα θετικά και αρνητικά τους, απέτυχε να απλοποιήσει τις θεραπείες μας και γι’ αυτό εγκαταλείφθηκε(7,8).
Β. Τροποποίηση του γονιδιώματος των ενδοθηλιακών κυττάρων. Σε αυτή τη μέθοδο επιχειρήθηκε η ενσωμάτωση τμήματος γονιδιώματος μέσω πλασμιδίων ή αδενοϊών στο γονιδίωμα των ενδοθηλιακών κυττάρων, ώστε να απελευθερωθεί ο μιτοτικός τους κύκλος, αλλά δυστυχώς αυτό τα καθιστούσε ανεξέλεγκτα σε προκαρκινικό ή καρκινικό στάδιο οπότε και το ενδιαφέρον για αυτή την τεχνική έχει επίσης ατονίσει(9).
Γ. Χρήση του αναστολέα της RHO-κινάσης (ROCK inhibitor).
Ο αναστολέας της GTPase RHO-κινάσης λειτουργεί με το να αυξάνει τη δυνατότητα κινητικότητας και επικοινωνίας των ενδοθηλιακών κυττάρων, τόσο προς τα γειτονικά τους κύτταρα αλλά και επικολλήσεως πάνω στη Δεσκεμέτιο μεμβράνη. Αυτό, όπως έχουν δείξει οι κατάλληλες μελέτες, βοηθάει τα ενδοθηλιακά κύτταρα τόσο στο να μετακινούνται με αμοιβαδοειδείς κινήσεις για να καλύψουν τραύματα του ενδοθηλίου ευκολότερα όσο και στο να παρουσιάζουν ενδείξεις πολλαπλασιασμού τους(10).
Δ. Έγχυση καλλιεργημένων ενδοθηλιακών κυττάρων στον πρόσθιο θάλαμο.
Η πιο υποσχόμενη για το μέλλον μέθοδος είναι μακράν ο συνδυασμός εγχύσεως καλλιεργημένων ενδοθηλιακών κυττάρων (ΚΕΚ) στον πρόσθιο θάλαμο του οφθαλμού με την τοπική ενστάλαξη σταγόνων του αναστολέα της RHO-κινάσης (ROCK inhibitor). Αρχικά, δοκιμάστηκε η έγχυση ενδοθηλιακών κυττάρων σε μορφή σφαιριδίων, όπου ο ασθενής θα κάθεται για λίγες ώρες μετά το χειρουργείο πρηνηδόν ώστε τα σφαιρίδια με τη βαρύτητα να επικαθήσουν επάνω στη Δεσκεμέτιο μεμβράνη και να επικολληθούν με τη βοήθεια των σταγόνων iROCK(11,12).
Μια εναλλακτική μέθοδος επικόλλησης των καλλιεργημένων ενδοθηλιακών κυττάρων (ΚΕΚ) που προτάθηκε από το πανεπιστήμιο του Stanford ήταν η τοποθέτηση μαγνητικών ρινισμάτων μέσα στα KEK ώστε να έλκονται από ένα μαγνητικό φακό επαφής και να παραμένουν στη θέση τους μεγαλύτερο χρονικό διάστημα(13).
Το μέλλον στη θεραπεία της ενδοθηλιοπάθειας κερατοειδούς είναι εδώ: ενδοθηλιακή κερατοπλαστική με μηχανική ιστού-tissue engineered endothelial keratoplasty(TE-EK)
Τον Μάρτιο 2018 δημοσιεύτηκε στο πολύ έγκυρο περιοδικό New England Journal of Medicine(14), σηματοδοτώντας μια νέα εποχή στις μεταμοσχεύσεις κυττάρων αντί ιστών, η πρώτη μελέτη μιας ομάδας 11 ασθενών με διάγνωση φυσαλιδώδους κερατοπάθειας (μετά από δυστροφία ενδοθηλίου του κερατοειδούς η οποία και οδήγησε σε θόλωση και απώλεια όρασης) και στους οποίους προεγχειρητικά ήταν αδύνατη η ανίχνευση ενδοθηλιακών κυττάρων.
Υποβλήθηκαν σε θεραπεία έγχυσης μείγματος ανθρώπινων καλλιεργημένων ενδοθηλιακών κυττάρων (ΚΕΚ) μαζί με τον αναστολέα ROCK στον πρόσθιο θάλαμο. Τα ανθρώπινα ΚΕΚ καλλιεργήθηκαν από κερατοειδή ιστό δότη. Μετά τη διαδικασία, οι ασθενείς τοποθετήθηκαν σε πρινιδόν θέση για 3 ώρες. Ως αποτέλεσμα αυτού ήταν η αποκατάσταση της διαφάνειας του κερατοειδούς, με πυκνότητα ΚΕΚ άνω των 500 κυττάρων ανά τετραγωνικό χιλιοστό μετεγχειρητικά, στον κεντρικό κερατοειδή, 24 εβδομάδες μετά την ένεση των κυττάρων. Επίσης, το πάχος κερατοειδούς κατέβηκε σε κάτω από 630μm και βελτιώθηκε η οπτική οξύτητα κατά δύο γραμμές.
Σε μία πρόσφατη δημοσίευση της ίδιας επιστημονικής ομάδας, πενταετούς παρακολούθησης των πρώτων 11 ασθενών που υποβλήθηκαν σε έγχυση καλλιεργημένων ενδοθηλιακών κυττάρων, η ενδοθηλιακή λειτουργία του κερατοειδούς αποκαταστάθηκε σε 10 από τους 11 οφθαλμούς, ο μέσος αριθμός των ενδοθηλιακών κυττάρων του κεντρικού κερατοειδούς ήταν φυσιολογικός στα 1257 467 κύτταρα / mm2 , ενώ η καλύτερη διορθωμένη οπτική οξύτητα βελτιώθηκε σημαντικά σε 10 οφθαλμούς. Επίσης, δεν παρατηρήθηκαν σημαντικές ανεπιθύμητες ενέργειες που σχετίζονται άμεσα με τη θεραπεία έγχυσης των καλλιεργημένων ενδοθηλιακών κυττάρων (ΚΕΚ)(15). Τα νέα είναι περαιτέρω ενθαρρυντικά καθότι αυτή τη στιγμή 120 ασθενείς (στην Ιαπωνία και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής) έχουν υποβληθεί σε έγχυση καλλιεργημένων ενδοθηλιακών κυττάρων και αναμένουμε τα δεδομένα.
Στην επέμβαση της ενδοθηλιακής κερατοπλαστικής με μηχανική ιστού-tissue engineered endothelial keratoplasty (TE- EK), χρησιμοποιείται η έγχυση καλλιεργημένων ανθρώπινων ενδοθηλιακών κυττάρων που προέρχονται από έναν μόνο δότη, τα οποία έχουν προηγουμένως πολλαπλασιαστεί in vitro και πριν από τη διανομή σε πολλαπλούς λήπτες. Παρόλο που ο πληθυσμός των καλλιεργημένων κυττάρων αυξάνεται εκθετικά μετά από κάθε μια διέλευση καλλιέργειάς τους, κάθε επιπλέον τέτοια διέλευση οδηγεί επίσης σε προσθετικές υποβαθμίσεις στη λειτουργική ποιότητα και μορφολογικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού των κυττάρων λόγω ενδοθηλιακής-μεσεγχυματικής μετάπτωσης.(16)
Στη χειρότερη περίπτωση, τα διελευθέντα καλλιεργημένα ενδοθηλιακά κύτταρα ενδέχεται να μετεξελιχθούν σε μια κυτταρική κατάσταση παρόμοια με τους ινοβλάστες, παρά σε ώριμα ενδοθηλιακά κύτταρα, στην οποία περίπτωση θα ήταν εντελώς ακατάλληλα για θεραπευτική έγχυση κυττάρων κατά τη διάρκεια της ΤΕ-ΕΚ. Ακόμη και όταν χρησιμοποιείται υψηλής ποιότητας τεχνική κυτταρικής καλλιέργειας, όπως η τεχνική χρήσης των διπλών μέσων καλλιέργειας, που πρωτο-περιέγραψαν οι Peh et al,17 τα καλλιεργημένα ενδοθηλιακά κύτταρα μπορούν συνήθως να πολλαπλασιαστούν μόνο μέχρι το τρίτο ή τέταρτο πέρασμα, πριν αντιμετωπίσουν τις ίδιες επιβλαβείς αλλαγές.
Παρόλο που η αρχική ώθηση που οδήγησε στην εφεύρεση της θεραπείας έγχυσης καλλιεργημένων ενδοθηλιακών κυττάρων με την τεχνική ΤΕ-ΕΚ πραγματοποιήθηκε για να ανακουφίσει την παγκόσμια έλλειψη ιστού κερατοειδούς πτωματικού δότη, είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι θα υπάρξουν οι κατάλληλες εγκαταστάσεις παραγωγής και μεταφοράς, ευρέως και οικονομικά διαθέσιμες, σε φτωχότερα αναπτυσσόμενα έθνη που αντιμετωπίζουν τη μεγαλύτερη έλλειψη μοσχευμάτων κερατοειδούς και τα οποία θεωρητικά θα μπορούσαν να κερδίσουν τα μέγιστα από την ανάπτυξη τέτοιων τεχνολογιών κατά πρώτο λόγο, παρά το γεγονός ότι τα ενδοθηλιακά νοσήματα του κερατοειδούς διαγιγνώσκονται πιο σπάνια σε αυτές τις περιοχές. Ως εκ τούτου, αν και οι θεραπείες έγχυσης καλλιεργημένων ενδοθηλιακών κυττάρων αντιπροσωπεύουν ένα συναρπαστικό τεχνολογικό άλμα στην ιατρική, η επιτυχής ανάπτυξη τέτοιων τεχνολογιών στις κοινωνίες εξακολουθεί να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ύπαρξη μιας προοδευτικής πολιτικής ηγεσίας, φιλικά ρυθμιστικά πλαίσια και ευνοϊκό οικονομικό περιβάλλον.
Τα βασικά χαρακτηριστικά της κυτταρικής βιομηχανικής πού θα την καταστήσουν ακόμη σημαντικότερη στο μέλλον είναι:
- Εφαρμογή της σε μεγαλύτερες κλίμακες παραγωγής.
- Αυξημένη απόδοση/ευκολία χειρουργικής τεχνικής με απλή έγχυση κυττάρων σε στρώμα ή ενδοθήλιο.
- Επιβολή σε όλα τα κυτταρικά προϊόντα, υψηλών κανόνων ορθών πρακτικών κατασκευής (GMP), με αυστηρή αδειοδότηση και επανελέγχους από τις αρμόδιες αρχές, που ναι μεν θα αυξήσουν το κόστος και θα επιβραδύνουν την εφαρμογή στη κλινική πρακτική, θα εγγυηθούν όμως υψηλής ποιότητας και ασφάλειας υπηρεσίες για τους ασθενείς μας.
Eπίλογος
Η διαμπερής κερατοπλαστική ήταν για δεκαετίες η μόνη χειρουργική επέμβαση για τη θεραπεία των ενδοθηλιακών παθήσεων του κερατοειδούς τελικού σταδίου. Οι βελτιώσεις όμως που συνέβησαν στις χειρουργικές τεχνικές την τελευταία δεκαετία έχουν τώρα καθιερώσει σταθερά την ενδοθηλιακή κερατοπλαστική ως την πλέον ασφαλή και αποτελεσματική μέθοδο για τη θεραπεία των ενδοθηλιακών παθήσεων του κερατοειδούς. Ωστόσο, υπάρχει παγκόσμια έλλειψη ιστού κερατοειδούς, με περισσότερο από το 50% των ασθενών να μην έχει πρόσβαση στον ιστό που χρειάζεται.
Η ενδοθηλιακή κερατοπλαστική με μηχανική ιστού (tissue engineered endothelial keratoplasty) μπορεί δυνητικά να προσφέρει συγκρίσιμα αποτελέσματα με την ενδοθηλιακή κερατοπλαστική, ενώ μεγιστοποιείται και η χρήση του ιστού κερατοειδούς του δότη. Η απόξεση της κεντρικής Δεσκεμετίου μεμβράνης μόνο (DSO), η μεταμόσχευση της Δεσκεμετίου μεμβράνης (DMT) και εκλεκτική αφαίρεση ενδοθηλίου (SER), είναι νέες θεραπευτικές μέθοδοι που αποτελούν το επόμενο βήμα, βασιζόμενες στην ενδογενή αναγέννηση των ενδοθηλιακών κυττάρων του κερατοειδούς, αντί της αλλογενούς μεταφοράς ενδοθηλιακών κυττάρων του κερατοειδούς. Οι γονιδιακές τροποποιητικές θεραπείες, συμπεριλαμβανομένων των αντιπληροφοριακών ολιγονουκλεοτιδίων και των συγκεντρωμένων τακτικά επεξεργασμένων γονιδίων που βασίζονται σε διαστήματα σύντομων παλινδρομικών επαναλήψεων, προσφέρουν την πιο υποσχόμενη δυνητική λύση στην καταστολή της φαινοτυπικής έκφρασης των γενετικά καθορισμένων ενδοθηλιακών παθήσεων του κερατοειδούς, όταν ακόμη βρίσκονται σε ασυμπτωματικό πρώιμο στάδιο. Βρισκόμαστε πλέον στο σταυροδρόμι συναρπαστικών εξελίξεων στις ιατρικές τεχνολογίες που πιθανότατα θα φέρουν επανάσταση στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τις ενδοθηλιακές παθήσεις του κερατοειδούς τις επόμενες 2 δεκαετίες(18).
Βιβλιογραφία
- Müller, TM, et al. Case Report of Quarter–Descemet Membrane Endothelial Kerato- plasty for Fuchs Endothelial Dystrophy. Cornea. 36(1): 104-107, January 2017.
- Tsaousis, Konstantinos, et al. In Vitro Study of the Deturgescence Ability of Cultivated Human Corneal Endothelial Cells. Cornea. 35(5): 669-672, May 2016.
- Viridianna Kocaba. Personal communication. Harvard University, USA, 2016.
- Stephan Ong Tone, Personal communication, University of Toronto, Canada, 2019.
- Moloney G., Congote DG, Hirnshall N., et al. Descemet Stripping Only Supplemented with Topical Ripasudil for Fuchs Endothelial Dystrophy 12-Month Outcomes of the Sydney Eye Hospital Study. Cornea, 2021 Mar 1;40(3):320-326.
- Kruse et al. ARVO 2019 Abstract, Invest Ophthalmol Vis Sci. 2019; 60(9):2172.
- Koizumi N, et al. Cultivated corneal endothelial transplantation in a primate: possible future clinical application in corneal endothelial regenerative medicine. Cornea. 2008; 27(suppl 1): S48–S55.
- Koizumi N, et al. Development of new therapeutic modalities for corneal endothelial disease focused on the proliferation of corneal endothelial cells using animal models. Experimental Eye Research 95 (2012) 60-67.
- Yokoo S, et al. Human Corneal Endothelial Cell Precursors Isolated by Sphere-Form- ing Assay. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2005; 46: 1626–1631.
- Okumura N, et al. The New Therapeutic Concept of Using a Rho Kinase Inhibitor for the Treatment of Corneal Endothelial Dysfunction. Cornea 2011; 30 (Suppl. 1): S54–S59.
- Yokoo S, et al. Human Corneal Endothelial Cell Precursors Isolated by Sphere-Form- ing Assay. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2005; 46: 1626–1631.
- Mimura T, et al. Sphere Therapy for Corneal Endothelium Deficiency in a Rabbit Model. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2005; 46:3128–3135.
- Goldberg J. AAO Meeting. Chicago 2016.
- Kinoshita S, et al. Injection of Cultured Cells with a ROCK Inhibitor for Bullous Ker- atopathy. N Engl J Med. 2018 Mar 15; 378(11): 995-1003.
- Numa K, et al. Five-Year Follow-up of First 11 Patients Undergoing Injection of Cultured Corneal Endothelial Cells for Corneal Endothelial Failure. Ophthalmology, 2021 Apr;128(4):504-514.
- Peh GSL, Chng Z, Ang HP, et al. Propagation of human corneal endothelial cells: a novel dual media approach. Cell Transpl. 2015;24:287–304.
- Peh GSL, Toh KP, Ang HP, et al. Optimization of human corneal endothelial cell culture: density dependency of successful cultures in vitro. BMC Res Notes. 2013;6:176.
- Yu Qiang Soh, Stanley S. J. Poh, Gary S. L. Peh, Jodhbir S. Mehta. New Therapies for Corneal Endothelial Diseases: 2020 and Beyond. Cornea 2021;40:1365–1373
