Όραση και αισθητική αντίληψη στη φωτογραφία τοπίου – Μέρος 1ο

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

Ο όρος Αισθητική εμφανίζεται κατ’αρχάς τον 18ο αιώνα από τον Γερμανό φιλόσοφο Alexander Gottlieb Baumgarten (1714-1762) ως ξεχωριστός κλάδος της Φιλοσοφίας όπως είναι η Ηθική, η Γνωσιολογία και η Μεταφυσική. Με την εξέλιξη των επιστημών αναπτύχθηκαν περισσότερα φιλοσοφικά πεδία όπως η Λογική, η φιλοσοφία της Ιστορίας, της Επιστήμης, των Μαθηματικών, της Ιατρικής, της Γλώσσας, του Δικαίου, του Νου, της Θρησκείας κ.ά. Η Αισθητική πραγματεύεται το υψηλής τελειότητας υποκείμενο, είτε λόγου, είτε ακουστικό, ή εκφραστικό ή γραπτό και αφορά καθεαυτό το έργο, τη δημιουργία του και τον δημιουργό του. Η ετυμολογία του όρου σαφώς παραπέμπει στις αισθήσεις και τη λειτουργία τους στον άνθρωπο, όπως η όραση, η ακοή, η όσφρηση, η γεύση και η αφή.

Η αισθητική στην αρχιτεκτονική του τοπίου

Η Αρχιτεκτονική είναι μέρος της εικαστικής δημιουργίας και επομένως φαίνεται να διέπεται από τους κανόνες της αισθητικής. Η αρχιτεκτονική του τοπίου υπόκειται ομοίως στους αισθητικούς κανόνες της τέχνης, συνδυάζοντας την ύπαρξη πολλαπλών αισθητηριακών ερεθισμάτων, κυρίως οπτικών, αλλά και ακουστικών, οσφρητικών, ακόμη και απτικών.

Οι παράμετροι καθορίζονται από τις συνιστώσες των έργων, τη συνοχή και τον σεβασμό στο περιβάλλον. Για παράδειγμα, ένας κήπος αποτελείται από τα φυτά, τις ιδιότητές τους, την παρουσία ή την απουσία της μορφολογίας των λουλουδιών και την κατηγορία των φυτών, την ύπαρξη ή μη αρωμάτων, τον συνδυασμό χρωμάτων στο φύλλωμα ή τα λουλούδια τους, το σχήμα του κορμού και στα στελέχη και τη συσχέτιση του γεωμετρικού τους σχήματος.

Στο παραπάνω παράδειγμα, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η μεταβολή της εικόνας κατά τη διάρκεια του έτους λόγω εναλλαγής της ώρας, της συγκεκριμένης στιγμής της ημέρας και των διαφορετικών χρωμάτων των εποχών. Θα μπορούσαν επίσης να προστεθούν ακουστικά ερεθίσματα με τα πουλιά και κατασκευές που με την κίνηση του ανέμου θα μπορούσαν να προκαλέσουν αισθητικά αποδεκτούς συγκεκριμένους ήχους.

Οι πρακτικές προσθήκες, όπως πινακίδες με οδηγίες ή αμιγώς καλλιτεχνικές παρεμβάσεις, όπως γλυπτά, θα πρέπει να σέβονται και να υπηρετούν τη συνολική ιδέα αυτού του έργου.

Γενικά το Aesthetics in Landscape’s Architecture είναι ένας δύσκολος γρίφος που πρέπει να λύσει ο δημιουργός αρχιτέκτονας, ώστε το αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικό και αισθητικά ολοκληρωμένο.

Τέχνη, Φωτογραφία και Τοπίο

Το Τοπίο στη φωτογραφική τέχνη είναι ένα σημαντικό κεφάλαιο και έχει εμπνεύσει σπουδαίους καλλιτέχνες σε αυτό το πεδίο.

Η μέθοδος απεικόνισης και τα αισθητικά στοιχεία ποικίλλουν και διαφέρουν σε κάθε τεχνική.

Η αρχέγονη σχέση μεταξύ των ανθρώπων και του περιβάλλοντος συσσώρευσε γνώση, ενστικτώδη αίσθηση και εκμάθηση των αισθητηριακών ερεθισμάτων. Ο ανθρώπινος νους λειτουργεί με κανόνες, στοιχεία και παραμέτρους που ενέπνευσαν αφενός τη δημιουργική φαντασία, αφετέρου τον προσδιορισμό της ομορφιάς.

Πριν από την εφεύρεση της φωτογραφίας, η απεικόνιση βασιζόταν στη δημιουργική ικανότητα και τον συνδυασμό της σύνθεσης και του ταλέντου, συνδυάζοντας διαφορετικές εικόνες και ουσιαστικές παρεμβάσεις στα γεγονότα κατά την απεικόνιση ενός τοπίου. Για παράδειγμα, ο καλλιτέχνης θα μπορούσε να συνδυάσει ή να παραλείψει στοιχεία του θέματος, όπως ένα δέντρο, μια κορυφή, ένα κτίριο, να αλλάξει τον φωτισμό, να αλλάξει την ώρα αλλάζοντας τα χρώματα ή άλλα στοιχεία της συγκεκριμένης χρονικής στιγμής. Η απεικόνιση του τοπίου κατά πολλούς καλλιτέχνες είναι έκφραση και συνειρμός του εσωτερικού τους κόσμου με τον εξωτερικό και το τελικό έργο είναι ένας συνδυασμός της φιλοσοφικής οπτικής αντίληψης του δημιουργού για τον κόσμο που τον περιβάλλει. Τα διάφορα ρεύματα αντικατοπτρίζουν την περίοδο επικράτησής τους και φυσικά τη φιλοσοφία των δημιουργών.

Η αισθητική της φωτογραφίας στο τοπίο

Η φωτογραφική τέχνη δεν θα μπορούσε να λείπει από την εικαστική αναπαράσταση του τοπίου. Η πρώτη μόνιμη φωτογραφία με την Camera Obscura έγινε το 1826 από τον Γάλλο Nicephore Niepce και απεικονίζει ένα τοπίο: Θέα από το παράθυρο στο Le Gras (Εικονα 1). Ταυτόχρονα, πολλοί πειραματίζονταν με διάφορες τεχνικές και προτιμούσαν ιδιαίτερα τις απεικονίσεις τοπίων, όπως ο William Fox Talbot με το A Latticed window στο Lacock Abbey, Αγγλία, το 1835 με το πρώτο αρνητικό που σώζεται από αυτήν την προσπάθεια (Εικόνα 2). Όπως μπορεί κανείς να παρατηρήσει, οι καλλιτέχνες εφαρμόζουν ορισμένους αισθητικούς κανόνες που ισχύουν στη σύγχρονη φωτογραφία χρησιμοποιώντας τις γραμμές ενός αρχιτεκτονικού κτιρίου (Εικόνα 1) ή τη χρήση φυσικού πλαισίου (παραθύρου) που δίνει τέλειο αισθητικό αποτέλεσμα με την αντίθεση και τον τόνο ενός εξωτερικού στοιχείου (κήπος) και μία αίσθηση προοπτικής.

Έκτοτε, η εξέλιξη της φωτογραφίας πέρασε πολλά στάδια, στην αρχή με ρυθμό παράλληλο με τις άλλες επιστήμες και αργότερα με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, φτάνοντας σήμερα να κυριαρχεί στη ζωή μας σε κινούμενη εικόνα ή σε άυλη μορφή (ψηφιακή).

Για πολύ καιρό, η φωτογραφία ήταν μονόχρωμη και αυτό δημιούργησε μια καλλιτεχνική τάση με πολλούς καλλιτέχνες να εκφράζονται με την ασπρόμαυρη φωτογραφία. Αυτή η τάση έχει παρουσιάσει πολλά έργα αρκετών καλλιτεχνών όλα αυτά τα χρόνια και πολλά από αυτά ήταν αφιερωμένα στην αναπαράσταση του τοπίου. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον Γαλλοελβετό Frederick Boissonnas (1858-1946) που για τριάντα χρόνια περιόδευσε στην Ελλάδα με τον φίλο του Daniel Baud-Bovy (1870-1958), κοσμήτορα της Σχολής Καλών Τεχνών της Γενεύης και κατέγραψε με τους φακούς της κάμερας εξαιρετικές στιγμές της ζωής των κατοίκων και της ελληνικής υπαίθρου. Να αναφέρουμε ότι οι δύο αυτοί συγγραφείς και περιηγητές κατά την περιοδεία τους στην Ελλάδα ανέβηκαν μαζί με τον Έλληνα Χρήστο Κάκκαλο τον Αύγουστο του 1913 και κατέκτησαν για πρώτη φορά την ψηλότερη κορυφή του Ολύμπου και τη φωτογράφισαν (Εικόνες 3,6). Βλέπουμε αμέσως την υψηλή αισθητική που εκφράζει αυτή την πρώτη επίδειξη των ψηλότερων κορυφών του Ολύμπου παρουσία νεφών, την επιλογή κάθετης καταγραφής που τονίζει εντυπωσιακά το ύψος και απομονώνει το θέμα και την ύπαρξη στο προσκήνιο των κοντινών ορεινών όγκων που παρέχουν μια αίσθηση βάθους και προοπτικής στην εικόνα. Ακόμη και η ύπαρξη των σύννεφων και του χιονιού αναδεικνύουν τη μαγευτική πορεία των κορυφών, χρησιμοποιώντας την αντίθεση λευκού και γκρίζου.

Ο Boissonnas στράφηκε στην απεικόνιση της υπαίθρου και σε σχέση με τους ανθρώπους. Καταγράφει τη ζωή, τις συνήθειες και τις δομές των ανθρώπων σε απόλυτη αρμονία με το περιβάλλον τους. Το τοπίο έχει σημαντικό ρόλο στη σκηνή αλλά όχι πάντα κυρίαρχο. Ταξίδεψε στην Ελλάδα στις αρχές του 20ου αιώνα και κατέγραψε λεπτομερώς τη ζωή, τις συνήθειες και τον χαρακτήρα της ελληνικής υπαίθρου. Χρησιμοποίησε με εξαιρετική μαεστρία τον φωτισμό και διάλεξε με μεγάλη επιτυχία τα θέματά του. Ο Boissonnas στην τέταρτη εικόνα εστιάζει σε ένα αγροτικό χωριό το οποίο σηματοδοτεί το κέντρο της εικόνας όπου η οριζόντια γραμμή του οροπεδίου τέμνεται με τις κορυφογραμμές των μακρινών λόφων. Βλέπουμε πώς ο καλλιτέχνης αποτυπώνει ένα θέμα και το τοποθετεί στο κέντρο της εικόνας και πώς το πλαισιώνει με φόντο τους μακρινούς λόφους και τις συννεφιασμένες κορυφές (Εικόνα 4).

Ο Boissonnas στην πέμπτη εικόνα, στον εσωτερικό προαύλιο χώρο της μονής Χιλανδαρίου στον Άθωνα, τη χωρίζει σε τέσσερις ενότητες. Η πρώτη περιλαμβάνει ανθρώπινη παρουσία, που συνδέεται με το εσωτερικό περιβάλλον και το τοπίο, που διαφαίνεται το βάθος, πλαισιώνοντας τις υπόλοιπες τρεις ενότητες της φωτογραφίας. Η ομιχλώδης απεικόνιση της αυλής με το καθολικό και τα κυπαρίσσια δίνει την απαιτούμενη αίσθηση βάθους πεδίου που βοηθά στην αντίληψη της τρίτης διάστασης.

Ο Boissonnas αποδεικνύεται μαέστρος στη λήψη φωτογραφιών ακόμα και σε δύσκολες συνθήκες φωτισμού (νύχτα), όπως καταδεικνύει η 6η εικόνα.

Το έργο του έξω από την καλλιτεχνική αξία που είναι εμφανής, αποτελεί επίσης πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την απεικόνιση της εποχής του, αλλά και για τη ζωή των ανθρώπων αυτής της περιόδου. Δείγματα της οπτικής του αντίληψης είναι και οι εικόνες 9 και 10.

Η έννοια της φωτογραφικής απεικόνισης

Η διαφορά της φωτογραφικής απεικόνισης με άλλες εικαστικές τέχνες επικεντρώνεται στη στιγμιαία αποτύπωση του τοπίου. Δεν περιέχονται εγγενώς τυχόν προηγούμενες αθροιστικές πληροφορίες στο μυαλό του δημιουργού, ούτε εμποδίζεται η ελεύθερη βούληση του καλλιτέχνη, αν η εικόνα δεν ήταν ήδη θεωρητικά οικεία. Η δυνατότητα παρέμβασης περιορίζεται στον χρόνο λήψης και συνίσταται στην επιλογή του θέματος, της γωνίας, στην επιλογή φωτισμού, στην τήρηση των κανόνων αισθητικής (τρίτες, προοπτική, φόντο), στην απομόνωση των λεπτομερειών, στην επιλογή του φωτογραφικού φακού. Η χρήση της ασπρόμαυρης φωτογραφίας αναδεικνύει συνήθως δραματικά ή όχι το θέμα, παίζοντας με την αντίθεση ασπρόμαυρου, ενώ στην έγχρωμη αναπαραγωγή τα χρώματα καθορίζουν τα χαρακτηριστικά των θεμάτων, καθώς και το timing, αν μιλάμε για τοπίο. Αυτά τα χρώματα αντικατοπτρίζουν ώρες, μέρες, εποχές.

Συνιστώσες του τοπίου

Σε ένα τοπίο, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναζητά ορισμένα σημάδια που το υποδεικνύουν ως μοναδικό. Τέτοιες είναι η γραμμή του ορίζοντα, η θάλασσα, η λίμνη ή ένα ποτάμι, η ύπαρξη βουνών, αναταράξεις ή ηρεμία που φαίνεται από την κίνηση του αέρα ή των κυμάτων, ακόμη και η ύπαρξη κτιρίων ή ανθρώπων. Ακόμη, μπορεί να υπάρχουν άλλα φυσικά αντικείμενα (δέντρα, θάμνοι, βράχοι) ή ανθρώπινες δημιουργίες (αυτοκίνητα, αγάλματα, δρόμοι). Όλα αυτά τα στοιχεία δημιουργούν ένα τοπίο, η αισθητική του οποίου εξαρτάται από την αρμονική συνύπαρξη και την ακατάστατη παρουσία. Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο, μόνο ό,τι χρειάζεται. Αυτό το τοπίο μπορεί να αποτυπώσει ο φωτογράφος και το αποτέλεσμα θα είναι αισθητικά άρτιο. Μπορεί να απομονώσει στοιχεία, να αποφύγει άλλα, όπως καλώδια ηλεκτρικού ρεύματος, αυτοκίνητα ή μάλλον να αναζητήσει την παρουσία τους όταν καταγράφει το αστικό περιβάλλον. Αξίζει να σημειωθεί η απεριόριστη ικανότητα επεξεργασίας και παρεμβατικότητας στην ψηφιακή εικόνα, αλλά φυσικά δεν αναφερόμαστε σε αυτό. Η μελέτη του ρόλου της φωτογραφίας στην αισθητική προβολή του σκηνικού αναφέρεται μόνο σε αυθεντική και ακατέργαστη αποτύπωση.

Η ισχύς του κανόνα των τρίτων ισχύει για τη φωτογραφική αναπαράσταση του τοπίου ως την προτιμώμενη απόφαση στο τέλος ενός στοιχείου που δείχνει τη θέση του φωτογράφου (κλαδί δέντρου, πλαίσιο παραθύρου, πόρτα κ.λπ.) και την τοποθέτηση του κύριου θέματος σε μια από τις κάθετες γραμμές των τρίτων. Η χρήση φωτός εναντίον σκιάς, η αρμονική χρήση των χρωμάτων, η κρίσιμη λεπτομέρεια (κίνηση νερού, κλαδιών κ.λπ.) μπορούν να μας δώσουν πληροφορίες για τις συνθήκες της στιγμής.

Συνεχίζεται…