Στο 54ο Πανελλήνιο Οφθαλμολογικό Συνέδριο στην Αγριά του Βόλου, στην καθιερωμένη πλέον συνεδρία του Ομίλου Μελετητών Ιστορίας της Οφθαλμολογίας, ο αγαπητός φίλος Νίκος Μακρής παρουσίασε με τους συνεργάτες του* μια εξαιρετικά αξιόλογη μελέτη σχετική με τους ζωγράφους και την ΗΕΩ. Ζήτησα την άδειά του και τη δημοσιεύω.
Η Ηλικιακή Εκφύλιση της Ωχράς (ΗΕΩ) είναι μια σύνθετη πολυπαραγοντική νόσος των οφθαλμών με γενετικούς, περιβαλλοντικούς, μεταβολικούς και λειτουργικούς παράγοντες να συμμετέχουν στην παθογένειά της.
Η ΗΕΩ μπορεί να προκαλέσει ελάττωση της οπτικής οξύτητας των οφθαλμών, διαταραχές στην αντίληψη των χρωμάτων, κεντρικά σκοτώματα και θολερότητα στο οπτικό τους πεδίο, καθώς και διαταραχή στην αντίληψη των αντικειμένων στον χώρο λόγω ύπαρξης του φαινομένου του πλήθους (crowding effect). Η περιφερική όραση πέραν των 20 μοιρών, συνήθως διατηρείται και χρησιμοποιείται, κατά κάποιο τρόπο, για να αναπληρώσει την προοδευτική απώλεια της κεντρικής όρασης.
Οι ζωγράφοι, μετά την επιδείνωση της όρασής τους από την ΗΕΩ, παρουσίασαν έργα αφαιρετικά, εξπρεσιονιστικά, λιγότερο πολύπλοκα ή σύνθετα στη δημιουργία τους.
Στα τελευταία έργα της ζωγραφικής τους είναι εμφανής η ύπαρξη ατελειών στους χαρακτήρες των θεμάτων τους και δια- ταραχή στη χρήση των χρωμάτων.
Έργα ζωγράφων πριν από και κατά την επιδείνωση της όρασής τους από την ΗΕΩ
1. Καγκαράς Χρήστος (1920 -2010) (Εικόνα1)
Αξιοσημείωτη εικαστική παρουσία στον χώρο της λαϊκής τέχνης. Ο ζωγράφος αυτός από τη Γρανίτσα της Ευρυτανίας προβάλλει με τα έργα του την αγροτική κοινωνία και την ελληνική ύπαιθρο και πάνω απ’ όλα υμνεί την ομορφιά και τη χαρά της ζωής.
Ο Καγκαράς εξετάζετο στο Οφθαλμιατρείο Αθηνών από το έτος 1999 για ΗΕΩ εξιδρωματικού τύπου και στους δύο οφθαλμούς (Εικόνα 2), για την οποία υποβάλλεται σε θεραπεία με ακτίνες Green Laser και φαρμακευτική αγωγή (tabls Eviol, tabls Brasan). Η οπτική οξύτητα των οφθαλμών του ήταν στα όρια νομικής τύφλωσης.
Στους πίνακες του ζωγράφου (Εικόνες 3,4) παρουσιάζεται μια χαρούμενη εικόνα στην οποία συνυπάρχουν αρμονικά άγρια και ήμερα φυτά. Πίνακες εναρμονισμένοι με τη θερμή χρωματική κλίμακα.
Στο έργο που παρουσιάζεται μετά τη διάγνωση της ΗΕΩ είναι εμφανής η διαταραχή του contrast sensitivity (C. S.) των χρωμάτων και η απουσία λεπτομερειών από τις παραστάσεις του έργου του (Εικόνα 4). Τα έντονα λαμπερά χρώματα πριν από την ΗΕΩ αντικαθίστανται από απαλά και άτονα χρώματα. (Εικόνες 3,4)
Εικόνα 1: Χρήστος Καγκαράς (1920-2010) Λαϊκός ζωγράφος
Εικόνα 2: Χρήστος Καγκαράς – Fluoro, 1999
Εικόνες 3, 4: Χ. Καγκαράς – Τα άγρια και τα ήμερα του κήπου, 1985, 1999
2. Lennart Anderson (1928-2015) (Εικόνα 5)
Διακεκριμένος Αμερικανός ζωγράφος, καθηγητής στο κολέγιο του Brooklyn με εκθέσεις των έργων του σε πολλά μεγάλα μουσεία. Στην ηλικία των 79 ετών διαγνώστηκε με ΗΕΩ και στους δύο οφθαλμούς του. Τα έργα ζωγραφικής του Anderson, που παρουσιάζουμε, εκτέθηκαν και σε ομαδική έκθεση, που έγινε το 2018 στο πανεπιστήμιο του Cincinnati USA με τίτλο “Persistence of vision” (εμμονή όρασης) υπό την αιγίδα της American Macular Degeneration Foundation, η οποία ήταν αφιερωμένη σε οκτώ σύγχρονους Αμερικανούς ζωγράφους που έπασχαν από ΗΕΩ. Από την ειδυλλιακή σειρά των έργων του Anderson (1955- 2015), παρουσιάζουμε κάποια έργα του με παρόμοιο θέμα (Εικόνες 6,7).
Εικόνα 5: Lennart Anderson (1928-2015) Αμερικανός ζωγράφος
Εικόνα 6: L. Anderson – Apollo and Three Graces, 2000
Εικόνα 7: L. Anderson- Three Nymphs on a bluff, 2012-2013
3. Georgia O’ Keeffe (1887 -1986) (Εικόνα 8)
Αμερικανίδα ζωγράφος γνωστή για τα έργα της με θέμα- τα μεγάλα λουλούδια, τοπία από το Μεξικό και ψηλά κτήρια της Νέας Υόρκης. Θεωρείται μητέρα του αμερικανικού μοντερνισμού. Ο πίνακας ζωγραφικής με τίτλο Jimson weed/white Flower No1, ζωγραφισμένος το έτος 1932, πουλήθηκε σε δημοπρασία του Μουσείου Georgia O’ Keeffe το 2014 για 44 εκατομμύρια δολάρια!!! Μία από τις αρχικές δημιουργίες της ζωγράφου, πριν από τη ΗΕΩ είναι το άσπρο άνθος του αγριόχορτου Jimson (Εικόνα 9). Από τις τελευταίες δημιουργίες της ζωγράφου είναι ο μαύρος βράχος σε κόκκινο φόντο (Εικόνα 10) και ο πίνακας “The Beyond” (το «Πέραν») (Εικόνα 11), που αποτελεί το τελευταίο, χωρίς υποβοήθηση, έργο της. Είναι ένα απλό θέμα ζωγραφικής με τονικές εναλλαγές του μπλε χρώματος να διαχωρίζονται από μια λεπτή οριζόντια λευκή ταινία.
Εικόνα 8: Georgia O’ Keeffe (1887-1986) Αμερικανίδα ζωγράφος
Εικόνα 10: G. O’ Keeffe-The Rock, 1970-72
Εικόνα 9: G. O’ Keeffe- Jimson Weed/White flower No 1, 1932
Εικόνα 11: G. O’ Keeffe-The Beyond, 1972
Συζήτηση
Οι τελευταίες δημιουργίες των ζωγράφων συχνά αποκαλύπτουν μεγάλες διαφορές από τα αρχικά τους έργα.
Η αλλαγή του τρόπου ή του ύφους ζωγραφικής ενός καλλιτέχνη δεν γνωρίζουμε εάν είναι πάντοτε συνειδητή επιλογή ή είναι συνέπεια πάθησης των οφθαλμών του.
Η ΗΕΩ εκδηλώνεται διαφορετικά σε κάθε άνθρωπο και σε κάθε καλλιτέχνη. Η ανατομική ακεραιότητα των κωνίων των οφθαλμών παραμένει σχετικά ανεπηρέαστη στα αρχικά και ενδιάμεσα στάδια της ΗΕΩ. Καθώς η εκφύλιση της ωχράς χειροτερεύει και τα κωνία καταστρέφονται, τα χρώματα αρχίζουν να φαίνονται ξεθωριασμένα και σκοτεινά. Η απώλεια της ικανότητας ενός ατόμου να δει τα χρώματα φωτεινά και ζωηρά συνοδεύεται από την απώλεια του contrast sensitivity (CS) των χρωμάτων. Η αφαιρετική διάθεση στα τελευταία έργα τους φαίνεται να είναι ο κανόνας. Η αντίληψη των χρωμάτων γνωρίζουμε ότι είναι καλύτερη στην ωχρά και ελαττώνεται προς την περιφέρεια του αμφιβληστροειδούς.
Οι επιστημονικές μελέτες μετά το 1959 έδειξαν ότι η αντίληψη των χρωμάτων είναι δυνατή μέχρι τουλάχιστον 50 degrees έκκεντρα στον αμφιβληστροειδή για στόχους μεγάλους, περίπου 8 degrees. Στις μελέτες αυτές αναφέρεται ότι, κατά μήκος της περιφέρειας του αμφιβληστροειδούς υπάρχουν μεταβολές στον κορεσμό (Saturation) και στην απόχρωση (Hue) των χρωμάτων.
Οι μεταβολές στον κορεσμό των χρωμάτων μπορούν να αντισταθμιστούν σε κάποιο βαθμό, εάν ο υπό εξέταση στόχος αυξηθεί σε μέγεθος ή γίνει φωτεινότερος, ενώ οι μεταβολές στην απόχρωση δεν μπορούν να αντισταθμιστούν. H κατανομή των φωτοευαίσθητων κυττάρων στον ανθρώπινο αμφιβληστροειδή είναι πολύ ανομοιογενής.
Στη διεργασία αντίληψης των χρωμάτων στον άνθρωπο, εκτός των τριών τύπων των κωνίων (cones) που έχουν μέγιστη ευαισθησία στα χαμηλά (S-cones, ~ 430nm), στα μεσαία (M-cones~530nm) και στα υψηλά (L-cones~560nm) μήκη κύματος φωτός, λαμβάνουν μέρος και τα ραβδία (~520nm) και πιθανόν εγγενή φωτοευαίσθητα αμφιβληστροειδικά, γαγγλιακά κύτταρα (IPRGCS-Intrinsically Photosensitive retinal ganglion cells), που περιέχουν μελανοψίνη (~490nm).
Ανεξάρτητα δε από τη μέθοδο εξέτασης της χρωματικής ευαισθησίας, όλα τα αποτελέσματα σήμερα δείχνουν ότι ο περιφερικός αμφιβληστροειδής είναι πιο ευαίσθητος στα χαμηλά μήκη κύματος φωτός (sort wave lengths) από ό,τι η ωχρά.
Στους περισσότερους ζωγράφους με ΗΕΩ, όπως και στα περισσότερα υγιή άτομα, το κίτρινο χρώμα προτιμάται ως φόντο στους πίνακες ζωγραφικής τους.
Όλοι οι ζωγράφοι, κατά τη διάρκεια της επιδείνωσης της όρασής τους από την ΗΕΩ, έδειξαν μια δυνατή επιθυμία και προθυμία να βρουν νέους τρόπους έκφρασης για να αναπληρώσουν τη μερική απώλεια της όρασής τους. Αυτή η αναπηρία των ζωγράφων δεν κατάφερε να παραλύσει τον ενθουσιασμό τους. Η δημιουργική ορμή και ο δυναμισμός τους παρέμειναν αμετάβλητοι. Η διεργασία προσαρμογής στη χαμηλή τους όραση περιλάμβανε αλλαγή στρατηγικής, πειραματισμούς και αυτοσχεδιασμό. Η μερική απώλεια της όρασης οδήγησε μερικούς εξ αυτών να ακολουθήσουν τολμηρότερο και περισσότερο εξπρεσιονιστικό ύφος, ενώ άλλοι ασχολήθηκαν με άλλες καλλιτεχνικές δραστηριότητες, που δεν απαιτούσαν οξεία όραση, όπως με τη γλυπτική, τη ζωγραφική με παστέλ, ακόμη και με τη ζωγραφική μέσω computers.
Επίλογος
Η απώλεια της όρασης σε ένα ζωγράφο λόγω ΗΕΩ δεν είναι πάντοτε ένα οδυνηρό συμβάν. Με τη βοήθεια της μνήμης του και της ζωηρής φαντασίας του εκφράζει με το δικό του τρόπο την αγάπη του για τη ζωή.
* Νικόλαος Μακρής, τ. Δ/ντής Α΄ Κλινικής Οφθαλμιατρείου Αθηνών. Αθανάσιος Μακρής, FEBO, Επιμελητής Β΄ Οφθαλμολογικής Κλινικής Γ. Ν. Χίου «Σκυλίτσειο».
Μαρία Στουπάκη, FEBO, Οφθαλμίατρος, Ιδιωτικό Ιατρείο, Χίος.
Γεώργιος Μπαλανίκας, Δ/ντής Α΄ Οφθαλμολογικής Κλινικής Νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Θεσσαλονίκη.
Βιβλιογραφία
- Object crowding in age-related macular degeneration, Julian M. Wallace, Susana T. L. Chung and Bosco S. Tjan, J. Vis. 2017 17(1), 33.
- Color contrast sensitivity in Age Related Macular Degeneration. Heather Mcleod, Amer. Acad. of Optometry, 2018.
- A simple method for comparing peripheral and central color vision by means of two smart phones, Galina I. Rozhkova et al., 2021, biorxiv.org.
